Protocol Ernstige Reken-Wiskundeproblemen en Dyscalculie

De Nederlandse Vereniging tot Ontwikkeling van het Reken-Wiskunde Onderwijs (NVORWO) heeft het initiatief genomen om het onderwerp ernstige rekenwiskunde-problemen en dyscalculie op de onderwijsagenda te zetten en stappen te ondernemen om te komen tot landelijke eenduidigheid. Het ministerie van OCW heeft in 2008 een subsidie toegekend om het protocol te ontwikkelen.

Het landelijk protocol voor leerlingen van 4 tot 12 jaar met (Ernstige) RekenWiskunde-problemen en Dyscalculie (protocol ERWD) richt zich op het basisonderwijs, het speciaal basisonderwijs en het speciaal onderwijs.

Het doel van rekenwiskunde-onderwijs is functionele gecijferdheid, afgestemd op de mogelijkheden van iedere individuele leerling. Hierbij gaat het om adequaat handelen in functionele, dagelijkse situaties. Het protocol geeft aanwijzingen om dit doel langs een aantal stappen te bereiken, met name wanneer de rekenwiskundige ontwikkeling van een leerling niet optimaal verloopt.

Het protocol is geschreven voor allen die zich direct of indirect met het rekenwiskunde-onderwijs bezig houden binnen de scholen en daaromheen, maar bevat ook nuttige informatie voor ouders.

Het protocol beoogt een leidraad te zijn voor:
- het ontwikkelen van goed rekenwiskunde-onderwijs;
- het zorgvuldig afstemmen van het onderwijs op de ontwikkeling van kinderen;
- het voorkomen van rekenwiskunde-problemen;
- het gericht begeleiden van leerlingen met rekenwiskunde-problemen en dyscalculie;
- het ontwikkelen van rekenbeleid;
- het ontwikkelen van zorgbeleid.

Belangrijk is dat er een doorgaande leerlijn rekenen richting voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs is. Ook het protocol ERWD zal die uitbreiding krijgen.

Protocol Ernstige RekenWiskunde-problemen en Dyscalculie

Voorwoord 9
Inleiding 11
Leeswijzer 13
Samenvatting 15

Hoofdstuk 1 Visie en uitgangspunten 28
1.1 Visie 30
1.2 Uitgangspunten 30
1.3 Doel: waar mogelijk preventie, waar nodig zorg 37

Hoofdstuk 2 Achtergronden, afbakening en plaatsbepaling 40
2.1 Leren in interactie 42
2.2 Ontwikkelingen binnen de neurowetenschappen 44
2.3 Ontwikkelingen binnen de orthopedagogiek 46
2.4 Ontwikkelingen binnen de vakdidactiek 48
2.5 Werkdefinitie en begrippen 49

Hoofdstuk 3 De rekenwiskundige ontwikkeling van kinderen in vogelvlucht 54
3.1 Ontwikkeling van rekenwiskundige kennis en vaardigheden 56
3.2 Ontwikkeling van jonge kinderen: baby’s en peuters 57
3.3 Rekenen in groep 1-2 59
3.4 Rekenen in groep 3-4 60
3.5 Rekenen in groep 5-6 64
3.6 Rekenen in groep 7-8 66
3.7 Aansluiting op het voortgezet onderwijs 71
3.8 Tot slot 71

Hoofdstuk 4 Leren rekenen en rekenproblemen 72
4.1 Rekenwiskundige ontwikkeling 74
4.2 Vier hoofdlijnen in het proces van het leren rekenen 75
4.3 Hoofdlijn 1: begripsvorming 76
4.4 Hoofdlijn 2: ontwikkelen van oplossingsprocedures 89
4.5 Hoofdlijn 3: vlot leren rekenen 107
4.6 Hoofdlijn 4: flexibel toepassen 123
4.7 Doorgaande rekenwiskundige ontwikkeling en kindkenmerken 130
4.8 Overzicht van signalen bij het leren van rekenen-wiskunde 131

Hoofdstuk 5 Observeren en analyseren van leerprocessen 134
5.1 Het handelingsmodel 136
5.2 Het drieslagmodel 144
5.3 Samenhang en afstemming tussen beide modellen 154
5.4 Kindkenmerken en de samenhang met beide modellen 155
5.5 Aandachtspunten voor het signaleren van rekenwiskundeproblemen 158

Hoofdstuk 6 Diagnosticerend onderwijzen 162
6.1 De drie pijlers van het protocol 164
6.2 Lesgeven op spoor 1: de klas als homogene groep 169
6.3 Lesgeven op spoor 2: differentiatie in subgroepen 172
6.4 Lesgeven op spoor 3: (ook) een individuele benadering 178
6.5 Evalueren 181
6.6 Samenvatting 182

Hoofdstuk 7 Intern diagnostisch onderzoek 186
7.1 Wie zijn betrokken bij de interne diagnostiek? 188
7.2 Kenmerken van een goede diagnostiek 189
7.3 Het diagnostisch gesprek 193
7.4 De opbrengst van het interne diagnostisch onderzoek 195
7.5 Verslaglegging 196
7.6 Vervolgactiviteiten 196

Hoofdstuk 8 Extern diagnostisch onderzoek 198
8.1 De volgende stap: doorverwijzing naar de externe onderzoeker 200
8.2 Aanmelding voor extern diagnostisch onderzoek 203
8.3 Praktijkmodel handelingsgerichte diagnostiek (HGD) 204
8.4 Fase 1: intake 204
8.5 Fase 2: strategie 206
8.6 Fase 3: onderzoek 210
8.7 Fase 4: indicering 211
8.8 Fase 5: advies 212
8.9 Opbrengsten van de externe diagnostiek 213

Hoofdstuk 9 Begeleiding 216
9.1 Inbedding van de begeleiding in schoolbeleid en zorgbeleid 218
9.2 Inbedding in het groepsonderwijs 218
9.3 Samenwerking met alle betrokkenen 219
9.4 Actieve betrokkenheid van de leerling 219
9.5 Begeleiding in subgroepen (fase geel) 220
9.6 Het individueel handelingsplan (fase oranje en fase rood) 221
9.7 Vervolgactiviteiten 230

Hoofdstuk 10 Stappenplan protocol ERWD 232
10.1 Het onderwijsproces 234
10.2 Het stappenplan 237

Hoofdstuk 11 De ouders/verzorgers als partners 246
11.1 Ouders van alle kinderen in het basisonderwijs 248
11.2 Samenwerken als de ontwikkeling niet naar wens verloopt 249

Hoofdstuk 12 Schoolbeleid en organisatie 252
12.1 Schoolbeleid en rekenen-wiskunde 254
12.2 Preventie als beleidskeuze 257
12.3 Consequenties 261

Nawoord 268

Bijlagen 271
A Criteria voor het toekennen van een dyscalculieverklaring volgens DSM-IV-TR 272
B Voorbeeld Dyscalculieverklaring 274
C Checklist schoolbeleid voor het rekenwiskunde-onderwijs 275
D Relevante artikelen uit de WPO en de WEC 278
E Relevante artikelen uit de Wet referentieniveaus Nederlandse taal en rekenen 281
F Matrix: tegemoetkomen aan onderwijsbehoeften 283

Literatuur 284